Vetëvlerësimi nuk ka qenë kurrë një koncept më i rëndësishëm dhe i debatuar sesa sot. Ekzistojnë një mori përcaktimesh dhe udhëzues të shpejtë për të arritur vetëvlerësimin shembullor, por çfarë dimë me të vërtetë për këtë koncept psikologjik jashtëzakonisht të rëndësishëm? Ne kemi bërë kërkimet tona dhe pranojnë sfidën për të ofruar një përkufizim gjithëpërfshirës. Në këto rreshta do të bëjmë një udhëtim nëpër gjashtë praktikat e ndryshme në jetën e përditshme për të ndërtuar një vetëvlerësim të shëndetshëm. Do të zbuloni se si nxitja e vetëdijes, pranimit, përgjegjësisë, pohimit, qëllimeve dhe integritetit do të rrisë vetëvlerësimin tuaj.
Do të zbulosh gjithashtu:
- çfarë të përbashkët kanë vetëvlerësimi dhe kalciumi;
- si mërzia e fëmijës tuaj shkatërron vetëvlerësimin e tyre; dhe
- se është më e vështirë se ç’pandeh të kërkosh të drejtën tënde për të ekzistuar.
Vetëvlerësimi është sistemi imunitar i vetëdijes, thelbësor për t’i kryer detyrat sa më mirë
“Dhjetë hapa për të ndërtuar vetëvlerësimin tuaj!” “Pesë këshilla për të fituar vetbesim!”
Nga sa guru të përsosjes personale keni dëgjuar pretendime të tilla? Ndoshta shumë. Ne dëgjojmë për vetëvlerësimin gjatë gjithë kohës, por a do të mund ta përcaktonit fiks se çfarë është?
Vetëvlerësimi është sistemi imunitar i vetëdijes; siguron forcë, rezistencë dhe aftësi për tu rigjeneruar. Ashtu si sistemi ynë imunitar, vetëvlerësimi është i lindur, dhe ne kemi nevojë për atë për t’u përballur me vështirësitë e jetës. Kalciumi është një analogji tjetër e përshtatshme për vetëvlerësimin. Kalciumi forcon dhëmbët dhe kockat tona dhe është thelbësor për një trup të shëndetshëm, ndërsa vetëvlerësimi është jetik për zhvillimin e fortë psikologjik. Ndërsa nuk do të vdesim domosdoshmërisht nga mungesa e kalciumit, aftësia jonë për të jetuar plotësisht jetën do të ishte e kufizuar në mënyrë të konsiderueshme. E njëjta vlen edhe për vetëvlerësimin: Ne nuk e kemi të domosdoshëm për të mbijetuar, por nuk mund të jetonim një jetë të plotë pa të. Pse ndodh kjo?
Ka të bëjë me mënyrën e funksionimit të vetëvlerësimit tonë – duke krijuar pritshmëri të caktuara për ato për të cilat ne jemi të aftë. Këto pritshmëri ndikojnë në sjelljen tonë në një mënyrë që i kthen ato në realitet. Vetëvlerësimi bëhet një profeci vetë-përmbushëse. Vetëvlerësimi ka të bëjë me përpjekjen për të drejtën tënde për të qënë i lumturi dhe përballimin e sfidave me vetbesim Për shkak se vetëvlerësimi është kaq i rëndësishëm për vetëdijen tonë, ia vlen të shqyrtojmë temën pak më shumë, duke filluar nga idetë themelore mbi të cilat bazohet. Vetëvlerësimi në të vërtetë zbërthehet në diçka mjaft të thjeshtë – të gjithë kemi të drejtë të jemi të lumtur. Nga kjo, rrjedh se vetëvlerësimi i lartë na bën t’ia pohojmë këtë të drejtë vetes dhe të ndërmarrim hapa për ta arritur atë. Nga ana tjetër, kur lejojmë që e drejta jonë për lumturi të shtypet, kemi vetëvlerësim të ulët. Le ta shqyrtojmë këtë ndryshim me fjalë konkrete. Konsideroni klienten që e pyet psikologen pse gjithmonë dashuronte djem të martuar që nuk kujdeseshin për të. Ky model filloi të kishte edhe më shumë kuptim pasi klientja rrëfeu se babai i saj braktisi familjen e saj kur ajo ishte fëmijë, dhe nëna e saj fajësonte vogëlushen për këtë. Pra, si lidhet kjo me vetëvlerësimin?
Largimi i babait të saj dhe negativiteti i nënës së saj formuan vetëvlerësimin e saj duke e bërë atë të ndjehej sikur ajo nuk ishte e denjë për dashuri. Më vonë në jetë, ajo filloi të sillej në një mënyrë që e bëri realitetin përreth saj të përëputhej me këtë bindje të brendshme: Duke u dashuruar me burra të martuar që e breaktisnin gjithmonë, ajo e përforcoi ndjenjën se ajo me të vërtetë nuk meritonte dashuri. Vetëvlerësimi i ulët shpesh manifestohet në këtë mënyrë: ne bëjmë zgjedhje që i bëjnë bindjet tona negative të bëhen realitet, duke dëmtuar veten pafundësisht në këtë proces. Nga ana e kundërt, nëse kemi vetëvlerësim të lartë, ne jo vetëm që kemi më pak të ngjarë të krijojmë probleme për veten tonë, por gjithashtu edhe më mirë mund të përballemi me vështirësitë. Kjo është diçka që psikologët kanë vërtetuar duke vendosur personat me nivele të ndryshme të vetëvlerësimit të kryejnë të njëjtën detyrë. Pa dijeninë e pjesëmarrësëve, detyrat përfshinin disa probleme të pazgjidhshme. Sidoqoftë, pjesëmarrësit e vetëvlerësimit të lartë këmbëngulin shumë më gjatë sesa ata me vetëvlerësim të ulët. Ky studim tregon se pikëpamja jonë ndaj vetvetes përcakton fuqimisht se si reagojmë ndaj sfidave – kjo është fuqia e vetëvlerësimit. Lexoni më tej për të zbuluar se si mund ta shfrytëzoni atë!
Shtylla e parë është mentaliteti dhe praktika e të jetuarit me vetëdije.
Atëherë, çfarë duhet të bëjmë për të ndërtuar vetëvlerësimin? Nuk është aq abstrakte sa mund të mendosh. Le të shqyrtojmë gjashtë shtyllat që do të na udhëheqin. Fillon me një zhvendosje të mentalitetit. Nëse duam të përmirësojmë vetëvlerësimin, duhet së pari të fillojmë të jetojmë me vetëdije. Dhe jo, të jetosh me vetëdije nuk kërkon një lloj qasje ezoterike ndaj jetës. Të jetosh me vetëdije do të thotë thjesht të jesh i gatshëm për të bërë dallimin midis tre aspekteve të perceptimit: fakte, interpretime dhe emocione. Ja një shembull tipik se si këta të tre mund të përzihen apo ngatërrohen me njëri-tjetrin: Për shkak se e shihni të dashurin tuaj duke shfryrë, ju interpretoni se ai është i zemëruar, gjë që ju bën të ndjeheni të lënduar.
Po sikur të mos e kisha parë vërtet duke shfryrë? Nëse thjesht e kuptoni se mund ta kesh keqinterpretuar shprehinë e fytyrës së tij, mund t’i rivlerësosh interpretimet tuaja pa u lëshuar, pa reaguar emocionalisht. Ne mund ta ruajmë këtë duke i bërë vetes pyetje të thjeshta gjatë gjithë ditës, të tilla si: “Si po ndjehem në këtë moment?” “Pse po ndjehem në këtë mënyrë?” dhe “A përputhen veprimet e mia me ndjenjat e mia?” Në këtë mënyrë, ne do të qëndrojmë në kontakt me botën tonë të brendshme. Sidoqoftë, të jetosh me vetëdije nuk është thjesht një mentalitet – është gjithashtu një praktikë. Ne duhet të vazhdojmë të kërkojmë informacione nga mjedisi ynë dhe të rregullojmë veprimet tona në përputhje me rrethanat. Ky është një shembull i thjeshtë që tregon për të jetuarit e ndërgjegjshëm si në mentalitet dhe praktikë. Le të themi që do të dëshiron të blesh një veshje të re. Ti e ke kuptuar këtë duke u angazhuar me vetëdije në “botën tënde të brendshme”, ose dëshirën tënde për t’u dukur ndryshe. Por, atëherë do të duhet të kontrollosh edhe botën tënde të jashtme, ose, më saktë, nëse keni para të mjaftueshme – anën “praktike” të blerjes tënde. Meqenëse ky proces merr në konsideratë qoftë ndjenjat dhe rrethanat tuaja, mund të jesh e sigurt që vendimi që marrësh do të jetë i shëndetshëm. Të jetosh me vetëdije në këtë mënyrë siguron një kuptim themelor të vetvetes, që është një parakusht për të ushqyer mirëqenien tonë.
Shtylla e dytë dhe e tretë e vetëvlerësimit do t’ju mësojnë të pranoni veten dhe të merrni përsipër vetë lumturinë tuaj.
Vetë-pranim, përgjegjësi për veten, vetëvlerësim. Dy të parat janë aq të lidhura me të tretën sa është paksa e vështirë të dallohet ndryshimi! Por ndryshimi është më i qartë se sa mendon. Vetë-pranimi dhe përgjegjësia për veten janë gjëra që ne bëjmë që si rezultat i të cilave mund të rrisim vetëvlerësimin tonë. Kur zgjedhim të vlerësojmë veten, ne po praktikojmë vetë-pranimin, shtyllën e dytë të vetëvlerësimit. Për shembull, a keni bërë ndonjë gjë në javën e fundit për të cilën jeni penduar? Komentove ne rrjete sociale me dikë, ose latë pas dore diçka që nuk duhet ta kishit përfunduar? Vetë-pranimi nuk do të thotë të justifikosh ose të pëlqesh këto veprime negative, përkundrazi kërkon të kuptosh shkaqet themelore që ju çojnë tek ato – mbase jeni ndjerë i lodhur, ose keni qenë i stresuar për diçka tjetër. Nëse pranoni pse keni reaguar në këtë mënyrë, do të zvogëloni mundësinë e përsëritjes së kësaj sjellje të padëshirueshme. Por nëse e pranojmë sjelljen tonë të tanishme, a nuk ekziston rreziku që të bëhemi të vetëkënaqur dhe të mos kemi motiv për ta ndryshuar atë? Këtu qëndron paradoksi: nëse nuk e pranoni veten siç jeni tani, nuk do ta gjeni asnjëherë nxitjen për t’u përmirësuar, pasi do të shpenzoni të gjithë energjinë tuaj duke u agonizuar për të metat tuaja. Vetë pranimi gjithashtu shkon paralelisht me marrjen e përgjegjësisë për veten. Praktika e vetë-përgjegjësisë është shtylla e tretë e vetëvlerësimit. Kjo kërkon të kontrollosh ekzistencën tënde dhe lumturinë tënde duke u orientuar drejt zgjidhjes. Kjo do të thotë të bëjmë pyetjen e mëposhtme sa herë që lind ndonjë problem – “Çfarë mund të bëj në lidhje me të?”
Mos u përpiq të fajësosh të tjerët, merrni përgjegjësinë për sjelljen tuaj. Në vend që të thoni “Ai më nxiti të…” ose “Unë do të kisha vepruar ndryshe, nëse ajo do të …” mos harroni se nuk është detyra e dikujt tjetër të na bëjë të lumtur. Po, kjo detyrë të takon ty! Njohja e këtij fakti do të na ndihmojë të fuqizojmë veten – një pjesë thelbësore e vetëvlerësimit, siç do ta zbulojmë në rreshtat vijues.
Shtylla e katërt e vetëvlerësimit është vetë-pohimi – kjo nënkupton ngritjen në këmbë për veten tuaj, gjë që është më e vështirë nga sa mund të mendoni.
“Unë kam të drejtë të ekzistoj” – është një deklaratë me të cilën mund të pajtoheni, apo jo? Tani këtu është një sfidë për ty: thuaji ato fjalë me zë të lartë. Edhe kur jeni vetëm, mund të të duket pak e sikletshme ta bëni këtë. Por pse?
Shumica prej nesh nuk e kuptojnë këtë, por ne shpesh luftojmë të pohojmë një të drejtë të tillë themelore. Për të nxjerrë në pah këtë, një profesor pyeti klasën e tij të studentëve të psikologjisë nëse ata besonin se kishin të drejtë të ekzistonin. Të gjithë ishin dakord, por kur u pyetën ta thonin atë deklaratë me zë të lartë, ata u tensionuan dhe madje shfaqen frikë. Kjo frikë delikate për të pohuar të drejtat tona është në të vërtetë mjaft normale. Ajo arrin në proceset e thella të mendimit instiktiv: “Nëse shprehem, mund të provokoj mosmiratim”, ose “Nëse pohoj veten, mund të provokoj pakënaqësi.” Ky mentalitet është një pengesë e drejtpërdrejtë për ndërtimin e besimit tonë, por ne mund ta kundërshtojmë atë duke iu përmbajtur shtyllës së katërt të vetëvlerësimit: vetë-pohimit. Të jesh vetë-pohues është të jesh thjesht i hapur se kush je. Dhe për të praktikuar vetë-pohimin, keni nevojë për bindjen se besimet tuaja janë të rëndësishme. Për shembull, të themi që jeni në një party dhe dëgjoni një koment racist që ju duket fyes. Duke patur kurajo për të shprehur mendimin tuaj, po praktikoni vetë-pohimin. Ose mbase keni parë vetëm një film me miqtë tuaj dhe jeni ndjerë të prekur thellë prej tij. Por mos u shtrëngoni për t’u sjellë indiferentisht nga frika se mos konsideroheni si i papjekur. Sa herë që të shpreheni ose të qëndroni për vlerat tuaja, forconi ndjenjën tuaj të vetëvlerësimit. Por, ka edhe dy shtylla të tjera për t’u ndjekur për një vetëvlerësim të shëndetshëm.
Shtylla e pestë dhe e gjashtë janë të jetuarit me qëllim dhe duke praktikuar integritetin personal
Si dëshironi ta jetoni jetën tuaj? Shumë do të thoshin “me qëllim dhe integritet”. Siç rezulton, këto dy cilësi janë gjithashtu shtylla jetësore për vetëvlerësimin e shëndetshëm. Ndërsa ndërtojmë besimin tonë, është thelbësore që së pari të marrim përgjegjësinë për qëllimet tona. Duke e pyetur veten se çfarë dëshiron dhe ku dëshiron të shkosh, tashmë kemi filluar të ndërmarrim shtyllën e pestë të vetëvlerësimit, duke jetuar qëllimisht, si udhëzues i vetes. Por kjo nuk mjafton. Ju duhet të vazhdoni të monitoroni progresin tuaj.
Këtë mund ta shohim në tregimin e Jack. Jack ëndërroi gjatë gjithë jetës së tij të bëhej shkrimtar, por në vend që të ndërtonte aftësitë e tij, ai vendosi të thjesht “të presë derisa të ndjehej gati”. Pra, çfarë mendoni se ka ndodhur? A ishte dëshira e Jack për t’u bërë një shkrimtar e mjaftueshëm për ta bërë këtë të ndodhte pa ndonjë përpjekje nga ana e tij? Sigurisht që jo. Vite më vonë, Jack nuk ishte më afër arritjes së ëndrrës së tij. Megjithëse ai përshkroi një qëllim të qartë për veten e tij (duke qenë një shkrimtar), Jack nuk ndërmori asnjë hap proaktiv për ta arritur atë, kështu që ai nuk arriti të jetojë me qëllim.
Pra, vetëvlerësimi ynë varet nga veprimet tona që përputhen me qëllimet tona. Por kjo gjithashtu kërkon që sjellja jonë të përputhet me fjalët tona, ose të ketë integritet personal. Ky tipar mund të shfaqet në një numër të gjërave të vogla të përditshme, të tilla si mbajtja e premtimeve dhe të thënit të vërtetën edhe kur gënjeshtra do t’i bënte gjërat më të këndshme. Një mungesë e integritetit personal, nga ana tjetër, tregohet nga pandershmëria dhe hipokrizia. Ndonjëherë, integriteti personal mund të jetë shtylla më e vështirë për t’u praktikuar, duke pasur parasysh që jetojmë në një shoqëri ku amoraliteti është normal, dhe cinizmi madje konsiderohet i lezetshëm. E megjithatë, integriteti personal është aq jetik për një vetëvlerësim të shëndetshëm, sa të mos lejoni që ata që janë rreth jush të tundojnë që ta sakrifikoni atë.
Prindërit dhe mësuesit kanë një rol kryesor në edukimin e vetëvlerësimit të një fëmije.
Deri më tani, ne kemi eksploruar veprimet forcuese të vetëvlerësimit dhe mentalitetet që qëndrojnë brenda fuqisë sonë. Por ka edhe një faktor tjetër që mund të jetë me ndikim të madh në vetëvlerësimin tonë – njerëzit që kanë qenë me ne që nga fillimi i jetës sonë, prindërit tanë. Prindërit mund ta bëjnë më të lehtë dhe më të vështirë për një fëmijë që të zhvillojë vetëvlerësim. Një studim i psikologut Stanley Coopersmith zbuloi se ndërsa faktorët prindëror si shtresa sociale, paraja, arsimi dhe vendndodhja gjeografike nuk kontribuuan në vetëvlerësimin e një fëmije, cilësia e marrëdhënies kontribuonte.
Por çfarë e krijon një marrëdhënie pozitive midis prindit dhe fëmijës? Ekzistojnë disa aspekte për këtë: Së pari, prindërit duhet të pranojnë mendimet dhe ndjenjat e fëmijës së tyre, në mënyrë që të mësojnë se ato janë të vlefshme. Së dyti, vetë prindërit duhet të demonstrojnë nivele të larta të vetëvlerësimit të tyre në mënyrë që fëmijët të mësojnë prej tyre si role për t’u ndjekur. Dhe së treti, prindërit duhet të vendosin kufij të qartë për fëmijën e tyre, për të krijuar një ndjenjë të fortë sigurie. Kjo mund të duket si shumë, por është thelbësore për zhvillimin e një fëmije. Nëse prindërit bëjnë që fëmijët e tyre të besojnë se diçka nuk është në rregull me ta, vetëvlerësimi i ulët shpejt do të zërë rrënjë. Për fat të mirë, fëmijët që nuk kanë zhvilluar një vetëvlerësim të shëndetshëm në vitet e tyre të hershme, kanë një shans të dytë për ta bërë në shkollë. Një mësues që ndërton besim te një fëmijë mund të ketë një ndikim të jashtëzakonshëm, pozitiv. Në fakt, studimi tregon se pritshmëritë e një mësuesi mund të jenë profeci vetë-përmbushëse. Nëse një mësues ka besim në aftësinë e fëmijës se ai zotëron një aftësi të veçantë, ky besim shpesh bëhet realitet. Sidoqoftë, motivimi i një mësuesi nuk duhet të bazohet kurrë në duartrokitje të suksesit ose në ndëshkimin e dështimit. Përkundrazi, mësuesit kanë sukses kur ushqejnë një vetëvlerësim të bazuar në realitet. Çelësi i kësaj qasje është që fëmija të dëgjohet, në mënyrë që mendimet dhe veprimet e tyre të njihen dhe vlerësohen. Kjo arrihet përmes një reagimi pozitiv konstruktiv që i inkurajon ata ndërsa rriten dhe ia dalin mbanë.
Kompanitë e suksesshme nxisin vetëvlerësim të lartë tek punonjësit e tyre.
Deri më tani kemi parë se si vetëvlerësimi mund të jetë i dobishëm në jetën tonë personale. Po për vendin e punës? Ka pasur një rritje të sipërmarrjes në dekadat e fundit: deri në fund të viteve 1980, deri në 700,000 ndërmarrje të reja u themeluan çdo vit, krahasuar me vetëm 100,000 gjatë pikut të viteve 1960. Me këtë shpërthim sipërmarrës erdhi një nevojë urgjente për drejtuesit dhe punonjësit që të ishin të aftë për vetë-drejtim, përgjegjësi personale dhe iniciativë. Këto janë të gjitha tipare të nxitura nga vetëvlerësimi i lartë. Nuk është për t’u habitur që kompanitë e suksesshme janë të prirura për të ushqyer vetëvlerësimin. Por si mund ta nxisë një organizatë këtë cilësi të çmuar?
Një rregull i thjeshtë është t’u jepni punonjësve vlerësim që bazohet në pikat e tyre të forta. Kjo i bën ata të ndjehen mirë me veten dhe më të sigurt të përballen me sfidat në të ardhmen. Udhëheqësit gjithashtu luajnë një pjesë të madhe: ata mund të ushqejnë vetëvlerësim të lartë duke gjetur vazhdimisht, për shembull, mënyra të reja për të stimuluar inovacionin dhe kreativitetin në organizatat e tyre. Vetëvlerësimi dhe gjashtë shtyllat e tij nuk janë vetëm diçka për të cilën mund të përpiqeni si një individ – ato janë vlera që ndihmojnë organizatat të rriten dhe të lulëzojnë gjithashtu.
Mesazhi kryesor:
Vetëvlerësimi është një nevojë themelore njerëzore që na bën më të aftë të përballojmë vështirësitë e jetës. Për të arritur vetëvlerësimin, bazohu në gjashtë shtyllat e tij. Këto janë praktikat e të jetuarit me vetëdije, vetë-pranimit, vetë-përgjegjësisë, vetë-pohimit, të jetuarit me qëllim dhe integritet personal.
Këshillë për t’u zbatuar që nga ky moment:
Përdorni teknikë e plotësimit të fjalisë për të rritur vetëvlerësimin tuaj.
“Përfundimi i fjalisë” është një ushtrim i thjeshtë por i fuqishëm për forcimin e vetëvlerësimit tuaj.
Merrni një seri fjalish si p.sh: “Nëse arrij një nivel më të lartë të vetëvlerësimit në punët e mia sot… ” ose “Nëse arrij një nivel më të lartë të vetëvlerësimit në marrëdhëniet e mia me njerëzit sot… Nuk ka rëndësi çfarë shkruani, për sa kohë që është një përfundim gramatikor i fjalisë. Bërja e këtij ushtrimi për dhjetë minuta çdo mëngjes mund t’ju ndihmojë të lehtësoni vetëkuptimin dhe rritjen personale.
